Het valt me altijd op dat het aanraken van iemand, vooral als het niet per ongeluk gebeurt, invloed heeft op de relatie die je op dat moment met elkaar hebt. Als ik iemand lichamelijk moet onderzoeken, bijvoorbeeld omdat die pijn in zijn of haar buik heeft, dan vertelt diegene vaak onverwacht meer informatie dan die ik eerder had gekregen.
Het belang van aanraken wordt door veel mensen onderschat.
De huid is het grootste orgaan dat we hebben en heel belangrijk. De huid heeft veel functies, het is onze grens met de buitenwereld, en beschermt ons daartegen. Ook is het de zetel van onze tastzintuig. Aan raken van de huid heeft een invloed op het centrale zenuwstelsel. Bij kinderen die niet of te weinig worden aangeraakt, heeft dat een destructieve invloed op de rest van hun leven. Dat is al aangetoond in een experiment met aapjes die wel gevoed werden, maar de eerste keer door een ‘moeder die gemaakt was van een metalen constructie en de andere keer door een moeder waarvan de constructie bekleed was met een harig oppervlakte. Als de baby aapjes dan de keus hadden tussen de harige moeder zonder melk of het metalen ding met melk, kozen ze voor de harige. De aapjes met alleen de metalen ‘moeder’ wisten later niet hoe ze met hun baby’s moesten omgaan.
Een baby ontdekt de wereld om zich heen met tast, door aan te raken en te voelen, liefst door de dingen in zijn mond te steken. Verder is het essentieel voor de ontwikkeling van het ‘hechten’. Kunnen hechten is belangrijk om een gevoelsrelatie met anderen te kunnen ontwikkelen. Ook is goede hechting nodig om te kunnen onderscheiden waar de grens ligt tussen positieve en negatieve betekenis van een aanraking.
Voor baby’s is aanraken en lichamelijke nabijheid dan ook heel belangrijk. Dit belang gaat door tot de puberteit, maar verandert met de levensfase.
Bij volwassenen is het veel complexer. Volwassenen hebben ook behoefte aan lichamelijk contact, maar de individuele en culturele verschillen zijn groot. Vaak hebben mensen een ervaring gehad waarbij mogelijk grensoverschrijdingen hebben plaatsgevonden die ongewenst en dus onprettig voelen.
Huidhonger
Wanneer je wordt geaaid en gestreeld zet dat processen in werking die niet alleen voor welbehagen zorgen, maar ook voor een betere gezondheid. Het is van levensbelang. Veel mensen lijden aan een gebrek aan aanrakingen en ondervinden hier hinder van. Vaak zelfs zonder dat ze weten wat de oorzaak van die hinder is. De hunkering naar aanraking noemen we ‘huidhonger’.
‘Aanraking is van levensbelang.’
De positieve beleving van aanraking is er echter alleen als de aanraking op de babyleeftijd voldoende en veilig is geweest, zodat de associatie daarmee ook positief is. Verder wil iemand dit alleen hebben met een persoon bij wie men zich veilig voelt. In dat geval kan aanraking heel positieve gevolgen hebben op het welzijn van die persoon. Als dat niet het geval is kan aanraking als vernederend, respectloos of agressief beleefd worden.
Zo kan iemand die depressief is en rugklachten heeft door de huisarts naar de haptonoom worden gestuurd. Die leert hem of haar met respectvolle aanraking zich veilig bij hem te voelen en anders om te gaan met haar klachten, waardoor deze uitdoven.
Anderzijds kan een vrouwelijke patiënte die in het ziekenhuis gewassen wordt door een mannelijke verpleegkundige dat uitermate vervelend vinden en veel liever door een vrouw gewassen willen worden.
Grens overschrijden
De huid is in meerdere opzichten een grens, zowel in fysiek als in sociaal opzicht. Aanraking betekent altijd een grensoverschrijding. Zolang dit met goede en gewenste bedoelingen is gebeurd, is dat positief. Als die grensoverschrijding ongewenst is kan dat heel bedreigend zijn. Niet voor niets willen mensen een bepaalde ruimte om zich heen bewaren om ongewenste grensoverschrijding te voorkomen.
Uit angst voor grensoverschrijding en misbruik wordt aanraking op scholen in protocollen vaak zo veel mogelijk beperkt, ook als het gaat om een bemoedigend klapje op de schouder of troost bij verdriet of pijn. Onderwijzers worstelen ermee wat ze nu wel en niet mogen.
Culturele verschillen
Hoeveel aanraking men gewenst vindt en hoeveel afstand iemand tot zijn medemens wil bewaren, hangt ook af van culturele verschillen. Zo is in de Angelsaksische landen zoals Engeland en de V.S. de gewenste afstand veel verder dan in Zuid-Europa. In Engeland raakt men elkaar zo min mogelijk aan. Nederland ligt wat dat betreft zo’n beetje in het midden.
Deze culturele verschillen kunnen heel ver gaan. Zo las ik ergens het volgende: Een vrouw in Tunesië was met al haar kleren aan, zoals het hoort, in zee gaan baden. Haar man, die niet kon zwemmen, stond op de kant en zag dat ze in moeilijkheden raakte, maar kon zelf niet ingrijpen. Toen een mannelijke strandwacht aanstalten maakte om zijn vrouw te redden, ging hij deze te lijf, omdat het onbetamelijk was dat deze zijn vrouw zou aanraken.
Verschillen tussen man en vrouw
Vrouwen raken meer aan dan mannen. Mannen kijken meer. Bij een proef die men in de V.S. deed met studenten over wat ze voelden bij aanraking door een ander, bleken beide seksen aanraking door een goede vriend van de andere sekse aangenaam te vinden, maar niet van dezelfde sekse. Echter, de aanraking van een onbekende van de andere sekse werd door de vrouwen als onaangenaam gevoeld, maar niet door de mannen. Voor de vrouwen was vooral bepalend hoe goed ze de ander kenden, voor de mannen was vooral het geslacht bepalend.
Aanraken en seks
‘ De huid is de grootste erogene zone.’
Naast het aanraken als ontdekking van de buitenwereld, als mogelijkheid tot intermenselijk contact, is er ook een erotische context. De huid wordt beschouwd als de grootste erogene zone van ons lichaam. Aanraken hoort bij seks, en als de verhouding tussen de twee partners niet goed is, dan is het eerste dat vaak sneuvelt de seksuele interactie. Maar mensen kunnen vele motivaties voor seks hebben, want hoe zit het bij de ‘one night stands’ waarbij je de partner nauwelijks kent? Je je zeker niet veilig voelt. En hoe gaat het bij prostitués? Wellicht dat de seksuele lust dan alles overheerst?
Aanraken in de spreekkamer
Aanraken bij lichamelijk onderzoek roept een complex geheel aan gevoelens en associaties op, zoals hierboven besproken. Enerzijds is het een schoolvoorbeeld van een onveilige situatie. Er is sprake van een machtsverhouding en de patiënt moet zich letterlijk ‘bloot’ geven. Je moet je als arts hiervan bewust zijn en trachten de situatie niet onveiliger te maken dan hij al is. Dat geldt des temeer voor een mannelijke arts en een vrouwelijke patiënte. Vandaar dat vaak een verpleegkundige aanwezig is bij het onderzoek. Anderzijds is het een andere vorm van contact maken die soms een opening biedt tot het geven van gevoelige informatie.
Wat betekent dit nu in ons dagelijks bestaan?
Het is goed je te realiseren wat het voor een ander kan betekenen als je diegene aanraakt op een bewuste manier. Dat het belangrijk en heel positief kan zijn, maar ook volledig het tegenovergestelde tot gevolg kan hebben.
Respectvol omgaan met het lichaam van de ander, voorzichtig aftasten of de aanraking gewenst is en als dat laatste het geval is, dan kan streling, omarming of alleen de ‘voelbaarheid’ van de ander in belangrijke mate bijdragen aan iemands welzijn.
Drs. Olga Loeber is arts seksuele gezondheid. Ze was werkzaam bij Rutgershuis oost, Arnhem. Professionele en gespecialiseerde zorg op het gebied van anticonceptie, soa’s, gynaecologie en seksualiteit.
